مجموعه زلال حکمت ( سخنرانیهای حضرت آیت الله سیدرضی شیرازی )
تنظیم و تدوین : سید محمد حسین آیت الله زاده شیرازی
انتشارات اطلاعات ( خ میرداماد خ نفت جنوبی روزنامه اطلاعات ، تلفن دفتر فروش ۰۲۱۲۹۹۳۲۴۲ )
ISBN: 978-964-423-715-7
حضرت ایت الله سیدرضی شیرازی در طی بیش از چهل سال گذشته اهتمام به برگزاری جلسات منظمی درشب های جمعه و شب های شنبه در مسجد شفا و جمع مردم یوسف آباد داشته اند. از همان ابتدا علاقمندان تمایل داشتند که از افاضات معظم له بهره ی بیشتری ببرند. به همین جهت بود که ۷۲۰ جلسه از سخنرانیهای ایشان در مدت یک دهه طی سالهای ۱۳۷۰ تا ۱۳۸۰ شمسی بعد از ضبط پیاده شد و سپس تحت سه عنوان تفسیر ، اخلاق و عقاید دسته بندی گردید .بعد از آن لازم بود که تکرارهایی که در مباحث وجود داشت حذف شود . در آخرین مرحله سخنرانیها آنگونه تدوین وتنظیم شدکه معیارهای آثار مکتوب حفظ شود. البته در طی این مراحل همواره اهتمام برآن بوده است که شکل و ماهیت گفتاری اثر تغییر نیابد .
پس از طی مراحل فوق جلدهای اول و دوم تحت عنوان تفسیر و اخلاق به انتشار رسیده است . سومین و اخرین مجلد از این مجموعه در دست تدوین میباشد و ان شاء الله در اینده نزدیک در اختیار علاقمندان قرار خواهد گرفت .
جلد اول : تفسیر
آنچه از معنای لغوی تفسیر به دست می آید ، روشن کردن و واضح نمودن میباشد به گونه ای که از یک مطلب غیر واضح پرده برداری شود . در میان تعاریف گوناگون قدر جامع آن است که تفسیر علمی میباشد که به وسیله آن مقصود از آیات قرآن که کلام حداوند ااست کشف میشود و این علم نه تنها برای شناخت احکام بلکه برای پی بردن به تمام مکنونات و مضمونات کتاب الهی به کار گرفته میشود.
با توجه به این تعریف مشخص میشود مفسر کسی است که در مباحث فلسفی قرآن یک فیلسوف و در مسائل اخلاقی آن یک دانشمند متخلق به اخلاق قرآنی ، در مسائل فقهی آن یک فقیه باشد. جامعیت مفسر قرآن باید بویی از جامعیت قرآن برده باشد تا بتواند قرآن را همان گونه که شمولیت دارد تفسیر کند. و در غیر این صورت تفسیر او صرفا یک بعد از این کلام الهی را تبیین خواهد کرد .
آیات قرآن از دیدگاه های متعدد میتواند معانی گوناگون داشته باشد که این آیات با گذر زمان و رفع جهالت های بشری هر چه بیشتر رخ مینماید . حاصل تلاش هایی که برای تفسیر این کتاب عظیم صورت گرفته منجر به شکل گیری مکاتب تفسیری مختلف با گرایش های متفاوت گشته است. از ان جمله گرایش های عرفانی ، کلامی ،ادبی ،علمی ،اجتماعی ،روایی ، فلسفی و اجتهادی میباشد. این تقسیم بندی بر اساس وجه غالب و روح حاکم بر تفاسیر میباشد. این گرایش ها مانعه الجمع نمیباشند کما اینکه تفسیری مانند المیزان دارای گرایش های علمی کلامی و فلسفی میباشد. در بین تمامی این گرایش ها به نظر میرسد گرایش اجتهادی کامل ترین آنها میباشد. اجتهاد از واژه ی جهد به معنای تلاش و کوشش می آید. در این شیوه مفسر تمام تلاش خود را برای رسیدن به مقصد که همان تفسیر میباشد به کار میبرد. در این گرایش استنباط و فهم آیات قرآن با استفاده از منابعی مانند دیگر آیات قرآن ، روایات ، قرائن عقلی ، احادیث ، لغت و ادبیات و… صورت میگیرد.
حضرت آیت الله شیرازی به خاطر درک اساتید منحصر به فرد ، جامعیت کم نظیری در علوم معقول و منقول پیدا کرده اند . این شمولیت علمی توانسته از ایشان مفسری با گرایش اجتهادی بسازد. خواننده محترم ضمن مطالعه این مجلد درمی یابد عقل در پرتو نقل چه جایگاه رفیعی در مباحث ایشان دارد.به علاوه که ایشان هیچ گاه از بررسی و تطبیق علمی مسائل روز با کلام الهی غافل نبوده اند. در نهایت دغدغه معظم له نسبت به مسائل اخلاقی و اجتماعی و معضلاتی که در اثر کم توجهی به مفاهیم کلام وحی گریبانگیر جامعه اسلامی شده ، قابل توجه میباشد. تطبیق ارزشمند قواعد فلسفی با آیات قرآن از دیگر جلوه های ارزنده این اثر است .
به طور خلاصه این تفسیر شامل عناصر مشترک در تمامی تفاسیر عصر میباشد از جمله : کوشش برای خرافه زدایی ، تلاش برای عقلانی ساختن بنیادهای نظری دین ، التفات به مسائل اخلاقی و اجتماعی و علمی و مبتلا به جامعه و تلا ش برای آسان سازی فهم قرآن میباشد .
با ملاحظه همه این ویژگیها شما میتوانید از این کتاب به عنوان چشمه ای زلال و پاکیزه ، کثیری از هست ها و نیست ها ( حکمت نظری ) و باید ها و نبایدها (حکمت عملی ) را از قرآن و روایات به دست آورید.
جلد دوم : اخلاق
قال رسول اللّه صلیاللهعلیهوآله: «إِنَّمَا بُعِثتُ لِأُتَمِّمَ مَکارِمَ الْأَخلاَقِ»[۱]
از زمان ارسطو، حکما و فلاسفه مدرکات عقل را به دو بخش نظری و عملی تقسیم کردهاند. این دانشمندان، عقل نظری را آن دسته از مدرکات عقل دانستهاند که پیرامون هستها و نیستهاست و یا به عبارت دیگر آن چه باید باشد و آن چه نباید باشد. به عنوان مثال، عقل انسان درک میکند که خدا هست، عقل هست،
اجتماع نقیضین محال است و یا اجتماع ضدّین ممتنع است. این دسته از مدرکات عقل مربوط به نظر است و با عمل ارتباطی ندارد. آخوند ملاّصدرا معتقد است که این مدرکات مربوط به صدق و کذب است.
دسته دیگر از مدرکات عقل که به عقل عملی مشهور است، پیرامون وظایف و تکالیف و ارزشهاست. عقل آدمی درک میکند چه چیز شرّ و چه چیز زیبا و خیر است. تعبیر ملاّصدرا از این مدرکات آن است که این دسته از مدرکات عقل، مربوط به جمیل و قبیح است مثل این که عقل درک میکند توکل و رضا و تسلیم و
صدق، خوب و دروغ و سرقت و غیبت، قبیح است.
با این توضیح، معلوم میشود در اکثر روایات، مثل «اَلْعَقْلُ مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَاکْتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ»[۲] که سخن از عقل به میان آمده، نظر به عقل عملی بوده است. و هم چنین در کتاب شریف «اصول الکافی» که بابی به نام «باب العقل والجهل» وجود دارد، جهل در مقابل علم و به معنای نادانی نیست، بلکه به معنای قبیح و شرّ و هم چنین عقل به معنای جمیل و خیر میباشد.
از دیدگاه این اندیشمندان، عقل عملی به چند شاخه تقسیم میشود که عبارتند از: علم تدبیر منزل، علم سیاست مُدُن و علم اخلاق. به این ترتیب معلوم میشود که مدرکات نظری عقل، علوم صرف بوده و مطلوبیت ذاتی دارند اما مدرکات عملی عقل، مربوط به عمل بوده و مطلوبیت نفسی ندارند بلکه علمی
برای عمل کردن هستند.
با این اوصاف، علم اخلاق که از شاخههای عقل عملی است، مجموعهای از گزارهها و قضایایی است که باید در زندگی انسان مورد عمل قرار گیرد. این قضایا و گزارهها در فرایند تربیتی انسان توسط مربیان و استادان به او منتقل شده و به مرور مورد عمل وی قرار میگیرد و به تدریج با تمرین و ممارست در او نهادینه
شده و زوالناپذیر میشود. پایداری و عدم زوال این تعالیم در انسان، مجموعهای از ملکات و صفات و خصایص روحی و نفسی را پدید میآورد که به آنها اخلاق گفته میشود.
با این بیان معلوم میشود اخلاق معنای وسیعی دارد که شامل جمیع ملکات پسندیده و خصایص ناپسند میشود، اما در نظر عرف، اخلاق به صفات پسندیده نفسانی اطلاق میگردد.
دین مقدس اسلام که از سوی خداوند حکیم توسط پیامبر مکرم اسلام صلیاللهعلیهوآله برای ارشاد بشریت ارسال شده، دینی است که کاملاً با فطرت آدمی تطابق دارد و همه ابعاد وجود او را پوشش میدهد. از آنجایی که انسان از سه بخش عقل، جسم، امیال و غرایز تشکیل شده، هر بخش از این دین نیز به گونهای متکفّل هدایت یک بُعد او میباشد. لذا بخش عقاید در اسلام راهنمای عقل، بخش احکام هدایتگر جسم و بخش اخلاق کنترل کننده امیال و غرایز انسان هستند تا نهایتاً هر یک از ابعاد وجودی انسان از یک راهنمای وحیانی برخوردار باشد.
به نظر میآید ضمن ارزشی که بخش عقاید و احکام در اسلام دارند، بخش اخلاق از اهمیت بارزتری برخوردار باشد، چرا که اخلاق نتیجه عملی دو بخش دیگر تلقّی میشود.
به دلیل اهمیت اخلاق است که خداوند متعال در برخی آیات قرآن کریم، تزکیه را مقدم بر تعلیم ذکر فرموده و یا در روایتی، پیامبر اکرم صلیاللهعلیهوآله هدف از بعثت خویش را تتمیم مکارم و فضایل اخلاقی بیان میکنند که با اندکی تأمّل علت این اهمیت دانسته میشود. چون از یک سو بنیان عمل، عقیده است، پس اگر تأکید بر تصحیح اصول عقاید شده بدان سبب است که نتیجه آن به صورت عمل صالح ظاهر شود. و از سویی دیگر اگر تأکید بر انجام فرایض شده، بدان علت میباشد که علاوه بر درک ثواب و دوری از عقاب، اخلاق ما الهی شود، چون هیچ یک از احکام اسلامی مثل نماز و روزه و حج و … جعل نشده، مگر آن که تصفیه و تزکیه روح و تصحیح روابط اجتماعی در آن مورد نظر بوده است.
در مسیر فهم صحیح گزارههای اخلاقی و مهمتر از آن، عمل کردن به آنها، یکی از مهمترین ارکان، داشتن الگو و اسوهای است که علاوه بر درک صحیح آن اصول، به بهترین وجه نیز تربیت اخلاقی و دینی شده باشد. این الگو علاوه بر این شرایط، لازم است که عامل به مدرَکات خود نیز باشد. اهمیت الگوی مناسب در کلام امام زین العابدین علیهالسلام به خوبی نمایان است که فرمودند: «هَلَکَ مَنْ لَیْسَ لَهُ حَکِیمٌ یُرْشِدُهُ»[۳] هر آن کس که دانایی نداشته باشد تا ارشادش کند، هلاک میگردد.
کتاب حاضر مجلد دیگری از افاضات استاد اخلاق، حکیم فرزانه و مجتهد و فقیه وارستهای است که ضمن پذیرش تربیت دینی در خانوادهای اصیل، اخلاق پسندیده را نه تنها در عرصه نظر بلکه فراتر از آن در میدان عمل با همه اجزای وجود لمس کرده و به ظهور رسانده است. حضرت آیت اللّه سید رضی شیرازی در عین توانمندی علمی، همه مناصب و سمتهایی که میتوانست ایشان را به امور علمی یا اجرایی صرف محدود نماید، به کناری نهاد و با پیروی از سیره نبوی و علوی و سلف صالح خویش، با مردم بودن برای تربیت دینی آنان را سرلوحه رفتار خویش قرار داد.
این کتاب رایحهای از نیم قرن تلاش علمی و عملی معظّم له است که برای پویندگان وادی اخلاق میتواند الگوهای مناسب و ارزندهای از آیات شریف قرآن و روایات و مبانی عقل نظری و عملی و حکایات و قصص، ارائه نماید.
باشد که جویندگان حکمت عملی از این چشمه زلال بهرهمند گردیده و سیراب شوند.
در پایان، ضمن آن که شما خواننده محترم را جهت آشنایی با سیر تدوین و تنظیم کتاب به مقدمه جلد اول ارجاع میدهیم، متذکر میشویم که سخنرانیهای این جلد اگر چه که با موضوع اخلاق ارائه شده، اما به سبب برخی محدودیتها ممکن است مواردی نیز یافت شود که از شمول این موضوع خارج باشد.
خداوند را به سبب توفیق نشر این اثر ماندگار که میتواند در ارتقای فرهنگ دینی مؤثر باشد، سپاس میگوییم و از خوانندگان محترم التماس دعا داریم.
[۱]. مستدرک الوسائل، جلد ۱۱، صفحه ۱۸۷٫
[۲]. اصول الکافی، جلد ۱، صفحه ۱۱٫
[۳]. بحار الانوار، جلد ۷۵، صفحه ۱۵۹٫
