نّا علت بنا نیست، چه چیز بنا را ایجاد کرده است؟ ماده بنا . آیا بنا ماده بنا (مثل خاک)را ایجاد کرده است؟ نه. پس او چه چیز را ایجاد کرده است؟بنّا علت حرکات دستش است، این حرکات چه کار می‌کند؟ ا دست تکان می‌خورد و آجر را می‌آورد نزدیک آهن، گچ را می‌آورد نزدیک آجر. علت این حرکات، تا وقتی که خودش هست این حرکات هست، وقتی که نبود حرکات هم نخواهد بود.
وقتی که علت حرکات دست او شد و  حرکات ید علل معدّه‌ای برای نزدیک کردن مصالح ساختمانی می شود ، یعنی مصالح ساختمانی نزدیک به هم میشود که این نزدیکی مصالح ساختمانی به همدیگر علت وجود شکل در عالم می‌شود و از سوی دیگرعلت بقاء بنا یبوست طبیعت می‌شود، یعنی اگر این ملاتهایی که بین آجر‌ها می‌گذارند اینها خشک نشود و آجرها را به یک دیگر بند نکند و اگر این کلافهایی که آهن‌ها را دور و بر ساختمانها با آن کلاف می‌کنند نباشد، بنا بقایی نخواهد داشت. پس بنا علت مبقیه دارد و علت مبقیه‌اش همان یبوست طبیعت است، همان کلاف‌هاست، پس بنّا هم علت موجده‌ بنا نیست و چقدر قرآن زیبا می‌گوید: (أفرأیتم ما تمنون * ءأنتم تخلفونه أم نحن الخالقون)[۱] ـ (أفرأیتم ما تحرثون * ءأنتم تزرعونه أم نحن الزارعون)[۲] همه خیال می‌کنند که بابا علت موجده بچه‌ است! (أفرأیتم ما تمنون * ءأنتم تخلقونه أم نحن الخالقون) شما علت وجود فرزندانتان نیستید. پس علت چه هستید؟ علت برخی حرکات مثل امناء هستید. امناء چیست؟ القاء المنی فی الرحم. (أفرأیتم ما تمنون) پس شما کاری که می‌کنید همین است، اما خلق کار ماست. شما علت معدّه هستید، اما علت موجده و مفیضه و معطی الوجود ما هستیم، شما کاره‌ای نیستید. شما علت حرث هستید. حرث چیست؟ حرث این است که گندم را در دل زمین بکارید، دانه را در دل زمین پنهان کنید، این اسمش حرث است. زرع کار کیست؟ زرع کار ماست (ءأنتم تزرعون أم نحن الزارعون). این قدرت رویش و قدرت تحرّک که توسط ان دانه بالا می‌آید و رشد می کند  را ما داده‌ایم و بخشیدیم، این کار شما نیست! کار شما حرث هستید، یعنی شما علت معدّه هستید. ما چه هستیم؟ ما علت موجده هستیم. بله، شما ماده را به فیض ما نزدیک می‌کنید ماده و کاری می‌کنید که ماده مورد فیض از طرف ما قرار بگیرد. اگر این دانه در دل زمین قرار نگیرد، اعداد  و آماده ومهیا نمی‌شود تا فیض ما بر او وارد بشود. اگر آن نطفه در زمین رحم قرار نگیرد، بچه‌ای پیدا نمی‌شود. پس شما علت معدّه هستید‌ نه علت موجده.
بنابراین بنّا هم همینطور است، بنّا علت حرکات دستش است و حرکات دست علت معدّه هستند برای پیدایش شکل و یبوست طبیعت هم علت مبقیه است.
 

 


[۱]. سوره واقعه / آیه ۵۸ و ۵۹٫
[۲]. سوره واقعه / آیه ۶۳ و ۶۴٫