این بحث از بحثهای مهم فلسفی است. مواد ثلاث یعنی مواد سه گانه؛ مواد جمع ماده است و مواد ثلاث یعنی ماده‌های سه گانه.
مقدمتاً توضیحی عرض می‌کنم: ماده گاهی در مقابل صورت استعمال می‌شود یعنی حامل استعداد. می‌گویند هر جسمی مرکب از ماده و صورت است، صورت هم یا صورت جسمی و امتداد جسمیه است یا صورت نوعیه. این ماده که در اینجا مورد بحث ماست مراد ماده‌ای نیست که محل صورت است چون ماده محل صورت است و به قول مشائین صورت در محل حلول می‌کند. این بحث بسیار مفصل است.
پس مقصود از ماده در اینجا چیست؟ در منطق خواندیم که هر نسبتی یک کیفیتی در نفس الامر دارد، یعنی بین موضوع و محمول یک رابطه‌ای در نفس الامر و واقع است. مثلاً می‌گوییم: زیدٌ قائمٌ، الانسان موجودٌ، الله موجودٌ، شریک الباری موجودٌ؛ این محمولی که ما داریم نسبت به این موضوعات یک کیفیت نفس الامریه‌ای دارد. مثلاً در جمله الله موجودٌ، وجود را به خدا نسبت داده‌ایم. ما یا در جمله زیدٌ موجودٌ وجود را به زید نسبت دادیم یا در زیدٌ عالمٌ عالم را به زید نسبت داده‌ایم، یا در زیدٌ قائمٌ قائم را به زید نسبت داده‌ایم. این نسبت یا حتمی حتمی و ضرورت است و یا امتناع است و یا امکان است. نسبت هر شیئی به شیئی دیگر یا به صورت ضرورت و وجوب و لزوم و حتمیت است یا به صورت امتناع یا به صورت امکان است و واقعاً نیز اینگونه است. شما می‌گویید: الاربعه زوجٌ، نسبت زوجیت را برای اربعه  چگونه است؟ این نسبت نسبت ضرورت است یعنی عقلاً امکان انفکاک ندارد. زیدٌ عالمٌ، عالم یک نسبتی با زید دارد؛ الانسان موجودٌ، وجود برای انسان نسبتی دارد.
سؤال این است که آیا این وجود برای انسان ضرورت دارد و حتماً باید موجود شود یا برای انسان امتناع دارد؟ یا این که نه امتناع دارد و نه ضرورت، یعنی امکان دارد؟ در جمله شریک الباری موجودٌ ،وجود برای شریک الباری امتناع دارد، یعنی نسبت وجود به شریک الباری امتناع است. یا در جمله الاربعه زوجٌ فردیت برای اربعه امتناع است.
پس به طور کلی هر محمول و هر موضوعی در نفس الامر و واقع نسبت‌شان یک رنگی دارد، یا رنگ ضرورت و حتمیت و لزوم دارد یا رنگ امتناع دارد یا رنگ امکان دارد.
کیفیت نسبت را در نفس الامر ماده می‌گویند؛ اما آن که مربوط به ذهن و تصورات ذهنی ما ازاین کیفیت نفس الامری است آن را «جهت» می‌گویند. مثلاً در ذهن شما این است که نسبت وجود به انسان، امکان است، پس امکان را جهت می‌گویند. لذا کیفیت نفس الامری را «ماده» می‌گویند و کیفیت معقوله را «جهت» می‌گویند. معقوله یعنی آن چیزی که ما تعقل می‌کنیم. با این توضیح، امکان و وجوب و امتناع را هم می‌توانید مواد ثلاث بگویید و هم می‌توانید جهات ثلاث بگویید.
وقتی دانستیم ماده و جهت چیست و دانستیم بحث چیست، چند بحث دیگر مطرح می‌شود: اول آن که آیا این مواد ثلاث امور اعتباریه است یا امور خارجیه و واقعیه؟ جواب: اعتباری در نزد ما دو اطلاق و دو استعمال دارد: گاهی می‌گویند فلان چیز اعتباری است یعنی قراردادی است؛ مثلاً وقتی می‌گویند ملکیت اعتباری است یعنی قراردادی است و چون ممکن است بنده امروز مالک این عبا باشم ولی فردا مالک این عبا نباشم، چون آن را می‌فروشم. پس قرارداد، این ملکیت را برای من تثبیت می‌کند و یا از من سلب می‌کند. گاهی می‌شود اجتماع به یک چیزی مالیّت می‌دهد و گاهی می‌شود از یک چیزی سلب مالیّت می‌کند. مثل اسکناس رضاخانی و اسکناس رژیم طاغوتی که فعلاً مالیتی در بازار ندارد در حالی که زمانی مالیت داشتند. این مالیت را چه کسی به آنها داده و چه کسی از آنها سلب کرده است؟ مسلم است اجتماع برای مقاصدی که دارد قانون‌هایی نیز وضع می‌کند، مثلاً در بین فرنگی‌ها یک نوع تعظیم و احترام به این است که کلاهشان را بردارند، اما در میان عمامه‌ به سرها چنین قراردادی وجود ندارد که مثلاً وقتی دو روحانی به هم می‌رسند عمامه‌هایشان را به رسم احترام بردارند، ولی به عکس تعظیم در آنها این است که عمامه‌ سرشان باشد.
شما ببینید افرادی که کلاه دارند وقتی وارد مجلسی می‌شوند کلاهشان را بر می‌دارند و روی چوب لباسی آویزان می‌کنند. آیا هیچ معمّمی را دیده‌اید که عمامه‌اش را بردارد و بعد وارد اتاق بشود؟ پس اینها مسائل قراردادی است،اینها را اعتباری می‌گویند.
گاهی اعتباری یک معنای دیگری دارد و به معنای انتزاعی است. انتزاعی یعنی چیزی است که مابحذائی در خارج یا یک مرتبه‌ای از وجود در خارج ندارد،‌ اما منشأ انتزاع و ریشه‌ای در خارج دارد، یعنی در خارج چیزی وجود دارد که از شکم آن این مفهوم انتزاع و بیرون کشیده می‌شود. منطقی‌ها اصطلاح خوبی دارند،‌ آنها بعضی از محمولها را «محمول بالضمیمه» می‌گویند و بعضی از محمولها را «خارج المحمول» می‌گویند. این اصطلاح یعنی چه؟ اگر گفتیم زید قائم است، می‌گویند قیام، محمول به ضمیمه است، یعنی این که باید یک چیزی به زید ضمیمه شود تا بتوانیم بگوییم زید قائم است؛ یا مثلاً تا به این جسم بیاض ضمیمه نشود نمی‌توانیم بگوییم الجسم أبیض. به عبارت دیگر باید بیاض یک مرتبه‌ای از وجود در خارج داشته باشد تا بتوانیم بگوییم جسم أبیض است.
به همین ترتیب محمول قائم باید در خارج یک مرتبه‌ای از وجود داشته باشد تا بتوانیم بگوییم زید قائم است. حالا اگر خواستیم بگوییم شریک الباری معدوم است، چطور در این جمله شما معدوم را حمل بر شریک الباری کرده‌اید؛ آیا این محمول مرتبه‌ای از وجود در خارج دارد؟ عدم که مرتبه‌ای از وجود در خارج ندارد تا بتوانیم بر شریک الباری حمل کنیم! لذا می‌گوییم: عدم یک امر انتزاعی از شریک الباری است، نه اینکه شریک الباری یک مرتبه‌ای از وجود در خارج دارد و عدم بر آن حمل شده است.
مثالی دیگر می‌گوییم: چهار زوج است، زوجیت یک چیزی است که ضمیمه به چهار نشده است. آیا شما می‌توانیم فرق بگذاریم بین الجسم أبیض و الاربعه زوج یا نمی‌توانید فرق بگذارید؟ بله، فرق می‌گذارید، چون در الجسم أبیض تا یک چیزی ضمیمه به جسم نشود نمی‌توانیم أبیض را بر آن حمل بکنیم، اما در الاربعه زوج یک چیزی به اربعه ضمیمه نشده، بلکه زوجیت را از شکم اربعه بیرون کشیدید. دومی را خارج المحمول و اولی را محمول بالضمیمه می‌گویند.
محمول بالضمیمه یعنی یک محمولی است که باید به موضوع ضمیمه بشود تا بعد بتوانیم بر آن موضوع حملش کنیم. اما یک محمولهایی داریم که اگر بخواهد حمل بشود احتیاج به این ندارد که چیزی به موضوع ضمیمه شود و سپس حمل شود. حالا حرف ما این است: امکان، وجوب و امتناع به نظر شما با این مقیاس‌هایی که گفتیم از مفاهیم و محمولات خارج المحمول است یا محمول به ضمیمه است؟ خارج المحمول است، یعنی وقتی ما می‌گوییم الانسان ممکنٌ، الله واجبٌ، شریک الباری ممتنعٌ، آیا امکان و وجوب و امتناع از ذات اینها انتزاع می‌شود یا اینکه ضمیمه‌ای است که از خارج به اینها می‌شود و بعد که ضمیمه شد آن وقت اینها را حمل می‌کنیم؟ برای جواب عرض می‌کنیم که این مفاهیم را اعتباری می‌گوییم، اعتباری نه به معنای قراردادی، چون ما قراردادی برای امکان و وجوب و امتناع نکردیم بلکه اعتباری یعنی انتزاعی است. دو دلیل داریم بر اعتباری بودن این امور، اولاً ما می‌بینیم اینها در چیزهای معدوم هم هست، مثل شریک الباری؛ مگر نمی‌گوییم ممتنعٌ، اگر امتناع امر خارجی باشد انسانی که هنوز به دنیا نیامده است (مثل نوه شما) ممکن است یا ممتنع؟ خودش فی حد ذات ممکن است، ولی وجود او امتناع ندارد با اینکه معدوم است. اگر امکان یک امر خارجی و واقعی باشد چطور اشیاء‌ معدومه متصف می‌شوند به امکان و امتناع و واجب؟ نمی‌توانیم بگوییم اینها اموری واقعی هستند. از این گذشته اگر اینها امور واقعی باشند تسلسل لازم می‌آید چون اگر امکان، واقعیت داشته باشد و در خارج باشد خود آن امکان که در خارج است یک وجود و یک ماهیتی دارد (چون هر چه در خارج است یک وجود و یک ماهیت دارد) آن وقت آیا وجود برای او امکان دارد یا نه؟‌می‌گویند امکان دارد و امکانش موجود است و واقعیت دارد. اگر چنین باشد باز هم آن امکان موجود، یک وجودی دارد و یک ماهیتی و همچنین تسلسل پیش می‌آید. از آنچه که عرض شد یک قاعده کلی برای شما اینجا پیدا شد که هر چیزی یا امری که از خارجیت و واقعیتش تسلسل لازم بیاید امری اعتباری است. به همین ترتیب امکان و امتناع و وجوب اگر خارجی باشند تسلسل لازم می‌آید.
نتیجه اینکه این مواد ثلاث اموری اعتباری یعنی انتزاعی هستند و نیز امور خارج المحمول هستند و نه محمول به ضمیمه. البته این دو مطلب یکی است یعنی چه بگوییم انتزاعی و چه بگوییم خارج المحمول فرقی نمی‌کند.
خلاصه این که مواد ثلاث مابحذایی در خارج ندارند به خلاف بیاض انسان، سنگ و قیام که در مقابل این مفهوم یک چیزی در خارج است یعنی یک مرتبه از وجود هست. پس امکان و امتناع و وجوب اموری انتزاعی و اعتباری و خارج المحمول هستند و دو دلیل هم برای اعتباری بدون آنها بیان کردیم یکی اینکه اگر اعتباری نباشد در آنها تسلسل لازم می‌آید و دیگر اینکه امور معدوم هم متصف به اینها می‌شوند پس معلوم می‌شود که اینها امور واقعی نیستند.
به همین مناسب این مطلب را نیز عرض می‌کنم که شیخ الاشراق شیخ شهاب الدین سهروردی گفته است که وجود اعتباری است و ماهیت اصیل است، دلیل‌اش همین است که اگر وجود اصیل باشد و خارجیت داشته باشد تسلسل لازم می‌آید، چرا؟ چون این وجود که در خارج است یعنی وجود، موجوداست چون اگر وجود اصالت و عینیت دارد باید بگوییم وجود موجود است. موجود یعنی چه؟‌ یعنی چیزی که دارای وجود است و وجود این موجود نیز موجود است یعنی چیزی است که دارای وجود است. این وجود سوم هم خودش موجود است چون می‌گویید اصیل است یعنی چیزی است که دارای وجود است. به همین ترتیب تسلسل حاصل می‌شود. پس اگر وجود بخواهد موجود باشد باید وجودهایی نامتناهی موجود بشود تا وجود موجود شود.
جواب ایشان را چنین داده‌اند: بله، وجود موجود است یعنی چیزی که دارای وجود است اما این وجود، وجود زائد نیست بلکه موجود به خودش است نه به یک وجود زائد دیگر، مثلاً می‌گویید این جسم ابیض است چون بیاض دارد. سؤال آن است که أبیضیت بیاض به خود اوست یا به یک بیاض دیگر؟ معلوم است که أبیض بودن بیاض به خودش است، پس به بیاض زائد و دیگر نیست. به همین صورت موجودیت وجود به خودش هست نه بک وجود زائد دیگر تا تسلسل لازم بیاید.
پس اصل مطلب این است که هر چیزی اگر بخواهد واقعی و خارجی باشد و از خارجی و واقعی بودنش تسلسل لازم بیاید، امری اعتباری است.
دانستیم که مواد ثلاث اموری اعتباری، انتزاعی و خارج المحمول هستند.
در فلسفه یک چیزهایی را امور عامه می‌گویند. «مفاهیم عامه» اصطلاح فلسفی است که عبارتند از: امکان، امتناع، ضرورت، وحدت و کثرت. لذا می‌گویند در فلسفه اولیٰ یا فلسفه علیا که موضوع ،موجود است بحث از امور عامه می‌شود که این مفاهیم عامه احتیاج به تعریف ندارند چون شناخته شده انسانها هستند. مفهوم وجود احتیاج به تعریف ندارد،‌ امکان و امتناع و ضرورت و وحدت و کثرت نیز احتیاج به تعریف ندارد مثلاً بچه دو ساله هم معنی یکی را می‌داند وقتی که آب نبات به او بدهی دست دراز می‌کند و دومی را می‌خواهد یا وقتی می‌خواهی یک چیزی را از او بگیری پا فشاری می‌کند و نمی‌دهد. ندادن او یعنی چه؟ این همان معنای حتمیت و لزوم و ضرورت است؛ یعنی این که حتمی نمی‌دهیم و این شیء‌ حتماً باید پیش من باشد. این مفاهیم چیزهایی هست که برای ذهن بشر شناخته شده و بدیهی و بسیط هستند و چون بسیطند احتیاج به تعریف ندارند.
یک قاعده کلی برایتان بگویم:‌ بسیط یعنی چیزی که جزء ندارد. می‌گویند مفاهیم بسیطه یا اصلاً شناخته شده برای ذهن نیست یا اگر شناخته شده باشد بدون واسطه و بدون تعریف شناخته شده ذهن است، مثل مفهوم وجود. می‌گویند مفهوم وجود شناخته شده ذهن است و احتیاجی به تعریف ندارد چون اگر چیزی احتیاج به تعریف داشته باشد باید دو جزء داشته باشد، یک جنس و یک فصل داشته باشد؛ مثلاً شما انسان را می‌خواهید تعریف کنید می‌گویید: انسان حیوان ناطق است، در این تعریف یک جزء‌ أعم داریم و یک جزء أخص، و به عبارت دیگر یک جزء مشترک و یک جزء مختص داریم. جزء أعم جنس نامیده می‌شود.
حالا فرض می‌کنیم شما اگر بخواهید وجود را تعریف کنید باید آن را به جنس و فصل تعریف نمایید که جنس باید أعم از وجود باشد واگر ما چیزی أعم از وجود داشته باشیم لازم می‌آید وجود از مفاهیم عامه نباشد در حالی که قبلاً فرض کردیم اینها از مفاهیم عامه است.

پس به هر حال مفاهیم عامه فلسفی نیاز به تعریف ندارد، لذا در اینجا ضرورت و امکان و امتناع را تعریف نمی‌کنیم، همان گونه که وجود را تعریف نکردیم و نمی‌شد هم تعریفش کرد، چون دور لازم می‌آید.